سازمان بسیج علمی، پژوهشی و فناوری آذربایجان شرقی یک سایت دیگر با وردپرس فارسی
به گزارش روابط عمومی سازمان بسیج علمی ، پژوهشی و فناوری سپاه عاشورا ، دکتر محمد امین خجسته قمری مسئول کارگروه عمران و معماری این سازمان مقاله ای در یک نشریه معتبر علمی پژوهشی مطالعات تاریخ انتظامی به نشر رسانده است که خواندن آن خالی از لطف نیست ، خلاصه ای از این مقاله را با هم مرور میکنیم :
نگاهی به ساخت قلعه در ایران
یکی از ضروریات شکل‌گیری حیات انسانی وجود امنیت است (ملازاده و محمدی، ۱۳۸۵: ۱۳). این در حالی است که درگیری، برخورد و نبرد میان جوامع انسانی هم‌زمان با شکل‌گیری طبقات اجتماعی و آغاز شهرنشینی، تشکیل دولت‌های محلی، افزایش جمعیت‌های انسانی و مهاجرت‌های قومی رو به فزونی گذاشت و به این ترتیب ساخت حصار و استحکامات دفاعی و نظامی ضرورت بیشتری یافت.
استحکامات دفاعی در ایران
استحکامات تدافعی در ایران از نظر ریخت‌شناسی، به چهار گروه تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از: دیوارها، خندق‌ها و دروازه‌ها – غارها و قلاع صخره‌ای غار مانند قلاع کوهستانی، استحکامات دفاعی شهرها و روستاها (پازوکی، 1376: 101). سرزمین ایران، به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی شرایط اجتماعی در طول تاریخ، همچون پلی بین شرق و غرب عمل می‌کرده و به دلیل این ویژگی‌ها، همواره شاهد قدرت‌نمایی قبایل و اقوام داخلی و مهاجمان خارجی بوده است و از این رو ایجاد استحکامات دفاعی، بخشی از تاریخ و فرهنگ این سرزمین به شمار می‌آید.
حضور عباس میرزا در آذربایجان
عباس میرزا به دست مهندسین اروپائی و ایرانی شروع به اصلاحات شهری نمود و برای نقاط سرحدی و شهرهایی که در مرز کشورهای همسایه واقع بوده و بیم مخاطره حمله‌های ناگهانی به آنها می‌رفت، قلاع و خندق‌های محکم بنا نهاد و دروازه‌هایی قرار داد که در مواقع ضرورت اهالی آنجا از خود بتوانند موقتاً دفاع نمایند تا نیروی ایران به کمک آنها برسد و همچنین طرز خیابان‌بندی و درختکاری را بر اصول اروپائی در شهرها مجری نمود و مخصوصاً توجه خود را به تبریز معطوف ساخت و به ساختمان بازار و خیابان‌های آن شهر و قلاع محکم و خندق عمیق و تفرجگاه عمومی همت گماشت و در طرف دو سال شهرهای مورد نظر را معمور و آباد ساخت. همچنین برای حفظ مسافران خارجی که در راه تبریز به تهران مدام در حال رفت و آمد بودند، توجه بیشتری با ساختمان این مسیر و ایجاد مهمان‌خانه در شهرهای عرض راه نمود (لاچینی، 1320: 45).
وقوع جنگ ایران و روسیه
از زمان صفویه تا اواسط قاجار، ایران بیشتر درگیر بی‌نظمی و جنگ با روسیه و عثمانی بود. با آغاز دوره قاجار مرحله سلطه فرهنگی بر ایران نیز آغاز شد. با این حال، مهم‌ترین قدم در راه آشنایی با تمدن جدید و معارف اروپایی، در دوره قاجاریه برداشته شد؛ زیرا در این دوره، ایران بدون واسطه با سیاست اروپایی روبرو شد و متوجه شد توان مقابله با آن را ندارد و باید خود را به سلاح «تمدن جدید» مسلح سازد. توسعه مسائل ارتباطی و بسط دامنه سیاست‌های استعماری، مانع از این شد که ایران بتواند در گوشه‌ای از دنیا با سنن باستانی و کهن خویش به زندگانی ادامه دهد (اردکانی، 1370، 20).
بی‌شک شکست‌های پی‌درپی ایران و قدرت نظامی روسیه، هشدار جدی برای ایران بود تا مسئله تجدد و نظام جدید را جدی بگیرد. با اتمام جنگ ایران و روسیه و قبول شکست از جانب ایران که به عقد دو قرارداد گلستان و ترکمانچای انجامید؛ ایران ضمن قبول خسارت‌های جنگی و پرداخت غرامت سنگین به روسیه، مناطق شمالی رود ارس که کشورهای آذربایجان، ارمنستان و گرجستان امروزی را شامل می‌شوند؛ از دست داد. پس از این شکست، روسیه با در اختیار داشتن بازار مصرفی ایران، هیئت‌های مختلفی را در قالب‌های متفاوت وارد ایران می‌کرد. همچنین به دلیل رقابتی که در سال‌های ابتدایی جنگ، بین انگلستان و فرانسه برای استعمار ایران که به عنوان مهم‌ترین مسیر ورودی از اروپا به هندوستان بود، این دو کشور خواهان حضور روسیه در ایران و قدرت گرفتن این کشور در منطقه نبودند. جنگ با روسیه و مدرن سازی ارتش ایران، بهانه‌ای شد تا شاهد حضور مشاوران و سفیران و هیئت‌های اعزامی نظامی و مهندسی این دو کشور در ایران باشیم. لذا ساخت بناهای دفاعی و سایر کارگاه‌ها و کارخانه‌های مربوط به تجهیزات نظامی، از اولین و مهم‌ترین اقدامات در راستای مدرن سازی ساخت‌وساز در ایران به شمار می‌رود.
استحکامات دور شهر تبریز
از اقدامات مهم صورت گرفته توسط عباس میرزا در تبریز احداث استحکامات جدید شهری بود که به شیوه نوین و با طراحی و نظارت متخصصین فرانسوی و انگلیسی بر روی آثار باروی قدیمی، انجام گرفت و به قلعه ثانی معروف است. همچنین احداث فضاها با عملکرد نظامی در سطح شهر و بیرون شهر از جمله تأسیسات نظامی در محدوده ارگ علیشاه و احداث قورخانه، از دیگر اقدامات نظامی و امنیتی بود. اعتمادالسلطنه، در ارتباط با کارخانه‌های اسلحه‌سازی و فضاهای نظامی شهر می‌نویسد: «در تبریز دو قورخانه ساخته‌اند که کمال خوبی و انتظام را دارد. یکی در بیرون شهر در سمت بانیق که در آن باروت بسیار خوب اعلى به عمل می‌آورند و عمله‌جات و قراول زیاد دارد و یکی دیگر در میان شهر و در ارگ واقع است که وسایل آتش‌بازی و گلوله و ساچمه و عراده و کیسه توپ و سایر مایحتاج توپخانه در آن ساخته می‌شود. جبه‌خانه‌ای هم متصل به دیوان‌خانه این شهر هست و از بازاری که در آن از هر قبيل ارباب صنایع و استادان قابل‌جمع و به ساختن اسباب و اسلحه نظامی و آلات و ادوات جنگ مشغول‌اند، دری به این جبه‌خانه باز می‌شود. توپخانه موسی هم در جنب دیوان‌خانه ساخته‌اند و زیاده از سی باب قراولخانه در داخل و خارج شهر بنا کرده‌اند و از افواج ساخلوی در تبریز همیشه از روی ترتیب نوبه دو فوج قراولخانه و جبه‌خانه و نیز برای مشق کردن در میدان شهر حاضر هستند»(اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۷: ۱۵۷).
مهم‌ترین دلیل ساخت این استحکامات، اهمیت دوباره تبریز با ولیعهد نشین شدن آن و شروع جنگ با روسیه بود که به دلیل اهمیت استراتژیکی و سیاسی و تجاری تبریز، همه ساله مبلغی از خزانه حکومتی، اختصاص بر ساخت این قلعه صرف شده است. علاوه بر عکس‌ها و تصاویری که در دوره ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین شاه از این استحکامات موجود است، نقشه‌ای متعلق به سال 1242ه./ 1827م. که توسط روس‌ها و پس از اشغال تبریز و شکست ایران کشیده شده است، موجود است که در زیر قابل مشاهده است.
تصویر 1 – نقشه استحکامات تبریز تهیه شده توسط روس‌ها (مهریار و دیگران،1378، 93)
قلعه خوی
این قلعه که در کنار شهر قدیمی خوی احداث شده است، بی‌شک مهندسی‌ترین و مدرن‌ترین بنای دوره عباس میرزاست.
تصویر 2 – نقشه قلعه خوی؛ قصر حکومتی در ضلع شمالی (مهریار و دیگران، 1378، 77)
قلعه عباس‌آباد
قلعه عباس‌آباد در سال ۱۲۲۵ ه./۱۸۱۰م. به سبک معماران اروپایی برای عباس میرزا ساخته شد. این قلعه امنیت سراسر رودخانه ارس را تأمین می‌کرد و همچنین روی راهی که به سمت آذربایجان می‌رفت هم کنترل داشت. به طوری که در مواقع اضطرار و خطر آن را مسدود می‌کردند.
تصویر 3– راست: بقایای قلعه عباس‌آباد؛ چپ: پلان قلعه عباس‌آباد
(
Naxcivan ensiklopedyasi,2008,s7&225
روند تأثیرگذاری عوامل پنج‌گانه مؤثر بر تحولات ساختار قلاع و معماری استحکامات در قالب تصویر
تصویر 8 – روند شکل‌گیری مبانی نوگرایی و ظهور آن در استحکامات آذربایجان(نگارنده)
دکتر محمد امین خجسته قمری
استاد دانشگاه ، مسئول کارگروه عمران و معماری سازمان بسیج علمی ، پژوهشی و فناوری سپاه عاشورا
