تجارت آب مجازي، راهکاری برای مقابله با بحران کم آبی

بحران کم آبی که با گرم‌تر شدن دما وضعیت حاد‌تری به خود گرفته است به سرعت در حال گسترش به کشور‌ها و انسان‌های بیشتری می‌باشد و یکی از راهکارهایی که به منظور مقابله با مشکلات این بحران پیش بینی و پیشنهاد شده است، تجارت آب مجازي است.

 

به گزارش سازمان بسیج علمی استان آذربایجان شرقی؛ علیرضا دهناد رئیس مرکز و عضو هیت علمی و پژوهشی سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی استان در گفتگو با سازمان بسیج علمی در رابطه با موضوع آب مجازی با اشاره به این که بخش کشاورزي در ایران و جهان بزرگترین مصرف کننده آب می باشد اظهار کرد: برخلاف میانگین جهانی که نشانگر تخصیص 70 درصد از کل منابع آب مصرفی به بخش کشاورزي است اما در ایران با وجود قرار گرفتن کشور درمنطقه اي خشک این نسبت 93 درصد است.

وی ادامه داد: این اولین اشتباه در الگوي مصرف آب کشاورزي کشور می باشد، در حالیکه بارش هاي جوي کشور ( 70 درصد باران و 30 درصد برف ) سالانه آوردي معادل 413 میلیارد متر مکعب براي کشور دارند که با 13 میلیارد متر مکعب آب وارد شده به کشور توسط رودخانه هاي مرزي، این میزان به 426 میلیارد متر مکعب افزایش می یابد.

دهناد خاطر نشان کرد: از این مقدار 295 میلیارد متر مکعب مستقیماً تبخیر شده و از دسترس خارج می گردد، به عبارت ساده پتانسیل کل منابع آب تجدید شونده کشور حدود 130 میلیارد متر مکعب برآورد می گردد و از  5/88 میلیارد متر مکعب آب مصرفی کشور در شرایط کنونی، 5/82 میلیارد متر مکعب یعنی 93 درصد آن در بخش کشاورزي استفاده می شود.

وی با بیان اینکه یکی دیگر از مشکلات کشور در رویارویی با بحث آب و منابع آن، بازده کل آبیاري درکشور است گفت: در حالی که بازده کل آبیاري در کشور هاي توسعه یافته 65 درصد و در کشور هاي در حال توسعه 45‌ درصد است و این شاخص در ایران بین 33 تا 37 درصد است.

رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان با ارائه آماری از میزان هدر رفت آب ابراز کرد: اگر بخواهیم میزان هدر رفت آب در مرحله آبیاري محصولات کشاورزي را بدست آوریم عدد 5/82 میلیارد متر مکعب را در عدد  65 ضرب کرده که حاصل عددي بزرگتر از 53 میلیارد متر مکعب می باشد و زمانی عمق بحران را بهتر درك خواهیم کرد که بدانیم این عدد معادل 100 برابر ذخیره آب سدي همچون سد رئیس علی دلواري آن هم در زمانی که از آب پر است می باشد.

وی افزود: بنابراین با افزایش بازده کل آبیاري کشور به میزان  5 درصد، از احداث  8 سد با مشخصات فوق بی نیاز می شویم و این موضوع بزرگترین اشتباهمان در نحوه مصرف آب در کشور است.

 این محقق حوزه کشاورزی با تاکید بر اهمیت برنامه ریزي صحیح و اصلاح روش تصریح کرد: پایین بودن مقدار کارآیی مصرف آب کشاورزي و بالا بودن میزان ضایعات کشاورزي نیز از دیگر مشکلاتی است که بدست خودمان بوجود آمده و خودمان هم باید تلاش نموده و با برنامه ریزي صحیح و اصلاح روش کار آن ها را برطرف نمائیم.

وی با اشاره به به صنعتی شدن کشور ها ابراز کرد: با ادامه روند صنعتی تر شدن کشور و گسترش فرهنگ شهر نشینی، سهم آب صنعت و شرب میباید از 7 درصد بسیار بالاتر رود چرا که آب صنعت از ارزش افزوده بالاتر و آب شرب از درجه اهمیت بیشتري نسبت به آب کشاورزي برخوردار است.

این دکتری تخصصی بیوتکنولوژی مولکولی با پیشنهادی جهت اصلاح روش آبیاري اظهار کرد: واردات آب مجازي در چار چوب مصالح کشور اجرایی ترین و بهترین راهکار جهت اصلاح روش آبیاري است و جهت تأمین غذا براي هموطنانی خواهد بود که با رشد جمعیت بر تعداد آن ها نیز افزوده می شود.

وی با اشاره به تعریف آب مجازی عنوان کرد: بنا به تعریف آب مجازي، آبی است که یک کالا و یا یک فرآورده کشاورزي طی فرایند تولید، مصرف می کند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان می باشد.

این عضو هیت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان خاطر نشان کرد: صفت مجازي در این تعریف به این معناست که بخش عمده آب مصرف شده طی فرایند تولید در محصول نهایی وجود فیزیکی ندارد و در حقیقت بخش بسیار ناچیزي از آب مصرفی در پایان به عنوان آب واقعی در بافت محصول باقی خواهد ماند.

وی در تصریح معنی آب مجازی گفت: نکته مهم این که صفت مجازي به معناي غیر واقعی نیست بلکه صریحا باید گفت که آب مجازي آب کاملا واقعی است.
دهناد با موثر خواندن شرایط اقلیمی و فرهنگی، مکان تولید و مدیریت و برنامه ریزي در میزان و حجم آب مجازي عنوان کرد: قطعا مقدار آن در مورد یک کالا، در مناطق مختلف جهان متفاوت می باشد برای مثال مردم آسیا به طور میانگین 1400 لیتر آب مجازي در طول روز استفاده می نمایند و این در حالی است که اهالی اروپا و مردم شمال آمریکا روزانه حدود 4000 لیتر آب مجازي مصرف می نمایند.

 

وی با بیان این که آبی را که در مراحل مختلف تولید یک کالا استفاده می گردد آب مجازي ذخیره شده و کالا نامیده می شود ادامه داد: تجارت جهانی کالاها یک جریان بین المللی از آب مجازي را بوجود می آورد و کشور هاي کم آب می توانند با واردات محصولات آب بر، نظیر مواد غذایی آبی را که براي تولید آن نیاز است را در بخشهاي دیگر مصرف کنند.

 

رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان خاطر نشان کرد: کشوري به صادرات مواد غذایی می پردازد که از نظر منابع و عوامل تولید شرایط بهتري در تولید محصولات نسبت به کشورهاي وارد کننده داشته باشد.

 

 

وی با اشاره به این که واردات آب مجازي بخش هاي مختلف اقتصادي و اجتماعی یک کشور را تحت تاثیر قرار می دهد ابراز کرد: و با امنیت غذایی آن ارتباط مستقیم دارد و مطالعات زیادي در این زمینه به منظور تحریک سیاست هاي کلان کشور ها به سمت توسعه تجارت آب مجازي انجام شده است و همچنین با اشاره اي به ضرورت ها و کاربرد این تجارت در ایران به معرفی برخی از نیازمندی هاي مطالعاتی در کشور پرداخته شده است.

این محقق حوزه کشاورزی ادامه داد: بحران کم آبی که با گرمتر شدن دما وضعیت حادتري به خود گرفته است به سرعت در حال گسترش به کشور ها وانسان هاي بیشتري می باشد و یکی از راهکارهایی که به منظور مقابله با مشکلات این بحران پیش بینی و پیشنهاد شده است، تجارت آب مجازي است.

وی در پاسخ به این سوال که چگونه تبادل کالا با دنیاي خارج از مرزهاي سیاسی می تواند بحران کم آبی را مهار نماید گفت: علی رغم تأثیر شگرف و مستقیمی که آب در پیدایش جوامع و از آن مهمتر تمدن هاي بشري داشته و اهمیت بسیاري که پیشینیان به کمیت و کیفیت آب می داده اند اما به دلیل فراوانی آن، در بسیاري موارد انسان ها قدر این نعمت را ندانسته و با آن بصورت کالایی بی ارزش برخورد کرده اند.

این دکتری تخصصی بیوتکنولوژی مولکولی افزود: این قبیل اقدامات با صنعتی شدن جوامع شدت بیشتري یافته است و با گذشت زمان و افزایش جمعیت و رشد نیاز هاي انسان ها که مهمترین آن ها تأمین غذا بود این نگرش تغییر نموده است تا جایی که در شرایط کنونی آب از کالایی اقتصادي تغییر ماهیت داده و به کالایی استراتژیک تبدیل شده است و مشکلات، بحران ها، تنش ها و جنگ هاي فراوانی که در سال هاي اخیر به دلیل تعارض در منافع حوزه هاي آب کشور هاي مختلف شکل گرفته، اصلاح دیدگاه برنامه ریزان و در نتیجه تغییر در برنامه ریزي ها را در پی داشته است.

وی با بیان این که در شرایط موجود دیگر با قاطعیت نمی توان هرگونه واردات کالا را با دلیل  ایجاد وابستگی رد نمود تصریح کرد: چرا که با وارد نمودن کالا هایی که براي تولید شان به آب زیادي نیاز است در مصرف آب صرفه جویی نموده و می توان از آب ذخیره شده براي تولید کالا هایی با ارزش افزوده بالا تر و یا با درجه اهمیت بیشتر استفاده کرد.

این عضو هیت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان خاطر نشان کرد: کشورهاي زیادي محکوم به پذیرش و تبعیت از تجارت آب مجازي هستند؛ از جمله کشور هاي منطقه خاورمیانه که بیشترین چالش ها را در زمینه آب دارند باید به منظور تأمین ( امنیت غذایی ) خود به واردات آب مجازي متکی باشند.

وی با  اشاره به سخنان ویلیام جیکازگروف نایب رئیس شوراي جهانی آب گفت: “شاید به طور ناخود آگاه، تعداد زیادي از کشور هاي کم آب از طریق واردات غذایی به حل تنش ها و مسائل آبی خود نائل شده اند و این از طریق نقشی است که واردات آب مجازي ایفا می نماید”.

دهناد با تاکید بر این که برخورد با این موضوع و تصمیم گیري بر اساس آن به همین سادگی نمی باشد اظهار کرد: غیر از مسائل فنی و تخصصی، مفاهیم دیگري از جمله بحث (سلطه غذایی) وجود دارد که باید در واردات آب مجازي مدنظر قرار گیرد.

وی در تعریفی از سلطه غذایی عنوان کرد: سلطه غذایی، همان وابستگی زیاد به آب مجازي است، بگونه اي که کشور هاي صادر کننده، اهرم فشار بسیار پرقدرتی براي نفوذ و تسلط بر کشور وارد کننده آب مجازي خواهند داشت. چین، هند و مالزي از جمله کشورهایی هستند که نمی خواهند اختیار تأمین غذاي جمعیت انبوه خود را بدست بیگانگان بسپارند.

رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان با ابراز تاسف از مشکلات بخش کشاورزی که منجر به واردات آب مجازی می شود گفت: به دلیل مسائل و مشکلاتی که گریبان بخش کشاورزي ایران را گرفته، برنامه ریزان و تصمیم گیران حوزه آب کشور مجبور به رهگیري بیشتر از فرصت واردات آب مجازي از طریق خرید برخی از محصولات کشاورزي هستند.

 وی با بیان این که مسائل و مشکلاتی که سبب اهمیت بیشتر جایگاه تجارت آب مجازي در کشور ما می شود را میتوان به دو گروه کلی طبیعی و غیرطبیعی تقسیم کرد ادامه داد: مسائل طبیعی مربوط به قرار گرفتن کشور ایران در منطقه اي از جهان است که بطور ناخواسته مشکلاتی را براي ما بوجود آورده و عوامل غیرطبیعی را میتوان به رهگیري از الگوي مصرفی اشتباه در زمینه مصرف آب دانست.

 

 

این محقق حوزه کشاورزی با اشاره به این که منابع آب کشور کمتر از میانگین جهانی می باشد گفت: متأسفانه ما از این منابع محدود نیز به درستی استفاده نمی کنیم و در مناطق معتدل جهان، 90 درصد آب مورد نیاز کاشت و پرورش غلات از آب طبیعی درون خاك تأمین میشود اما در خاورمیانه براي تهیه اینگونه محصولات که اساس غذاي انسانها راتشکیل میدهند تکیه بر منابع و ذخایر سطحی و زیرزمینی آب ضروري و واجب است.

 

 

 

وی با اشاره به این که میانگین بارندگی در کشور ما 252 میلی متر در سال می باشد ابراز کرد: این میزان دقیقاً یک سوم میانگین جهانی است با این حال میانگین تبخیر در ایران 179 میلی متر یعنی 71 درصد بارندگی کشور که معادل 3 برابر میانگین جهانی است می باشد.

این دکتری تخصصی بیوتکنولوژی مولکولی با نامناسب خواندن پراکنش مکانی و زمانی بارندگی ها در کشور گفت: به گونه اي که 70 درصد بارندگی ها در 25 درصد از مساحت کشور واقع می شود و تنها یک درصد از مساحت کشور از بارندگی بیش از 1000میلیمتر برخوردار است.

وی افزود:  از لحاظ توزیع زمانی نیز 25 درصد بارندگی ها در فصول آبیاري و 75 درصد در سایر فصول رخ می دهد که در استان بوشهر توزیع زمانی نامطلوب بارندگی به خوبی قابل مشاهده می باشد در اغلب سال ها کل بارندگی سالانه طی چند روز آن هم در فصل زمستان اتفاق می افتد.

این عضو هیت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان با اشاره به نظر برخی صاحب نظران در این رابطه عنوان کرد: احتمالا هیچ راه عملی براي حجم عمده و کافی از آب خالص همچون دیگر کالا ها وجود ندارد چرا که به لحاظ اقتصادي وزن و حجم آن عامل بازدارنده اي می باشد، بنابراین یک کشور می تواند با انتخاب خود به عنوان وارد کننده آب مجازي (در مقابل آب واقعی) خود را از فشار بر منابع مالی اش آزاد سازد.

وی با بیان این که محاسبات نشان داده است که تقریبا 20 در صد آبی که در کشاورزي مصرف می شود به صورت محصول به دیگر کشورها صادر می گردد گفت: با توجه به استفاده پنج تریلیون متر مکعب آب در سال براي کشاورزي در جهان تبادل یک تریلیون متر مکعب آب در تجارت بین کشورها قابل تعمل می باشد.

دهناد خاطر نشان کرد: از این رو با توجه به تشدید بحران کمبود آب در کشورهاي مختلف جهان موضوع آب مجازي به واسطه عمق و مفهوم آن در آینده از اهمیت خاصی در برنامه ریزي و سیاست هاي کلان آب ( به خصوص در کشورهایی که در مناطق خشک و نیمه خشک قرار دارند) برخوردار خواهد شد زیرا این کشورها را قادر می سازد تا با واردات کالاهاي آب بر نظیر مواد غذایی آبی را که براي تولید آن مورد نیاز بوده در سایر بخش ها استفاده نمایند.
وی با پیشنهاد این که کشورهاي کم آب می توانند با دخالت دادن تجارت آب مجازي در سیاست هاي آبی علاوه بر اینکه میزان آب قابل دسترسی را براي خود افزایش می دهند از افزایش فشار بر منابع محدود خویش نیز بکاهند تصریح کرد: هرچند واردات مواد غذایی به منظور استفاده از منبع تجارت آب مجازي بخش هاي اقتصادي اجتماعی و محیط زیست یک کشور را تحت تاثیر قرار می دهد و با امنیت غذایی و فرهنگ آن کشور در ارتباط است ولی در کشور هاي کم آب می توان با توجه به شرایط ظرفیت ها و نیاز هاي داخلی و همچنین ملاحظات امنیت غذایی نقطه بهینه اي را براي برآورد میزان واردات مواد غذایی به کشور ارائه کرد.

رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان با تاکید بر این که تجارت آب مجازي یک معیار و ابزار اساسی در محاسبه مصرف واقعی آب یک کشور می باشد تجارت آبمجازي در طی 40 اخیر به طور دائم در حال افزایش بوده است که در حدود %15 آب مورد مصرف در جهان بصورت آب مجازي در حال صادرات است.

 

 

 

وی با بیان این که تجارت محصولات کشاورزي جزء اصلی تجارت آب مجازي است گفت: %67 تجارت آب مجازي در جهان مرتبط با تجارت جهانی محصولات زراعی و %23 تجارت آن مرتبط با محصولات دامی و محصولات وابسته بوده و فقط %10 مرتبط با محصولات صنعتی است.

این محقق حوزه کشاورزی ادامه داد: در طی سالهاي 1995 الی 1999 میلادی، گندم به تنهایی %30 حجم تجارت آب مجازي بین کشورها را در جهان به خود اختصاص داده و به دنبال آن سویا و برنج به ترتیب به بالاتر از %17و %15 قرار دارد.